Эдийн засгийн идэвхжил суларч, дэлхийн зах зээлд ашигт малтмалын ханш унаснаас татварын орлого буурахаар байгаа нь манай улсын төсвийг улам эмзэг болгож байна. Манай улс сүүлийн (2011-2015) таван жилд татварын орлогынхоо дунджаар 20 хувь буюу төвлөрүүлж буй таван төгрөг тутмын нэгийг нь уул уурхайн салбараас авчээ. Энэ нь дунджаар 1.04 их наяд төгрөг байсныг "Нээлтгэй нийгэм форум”-аас гаргасан 2016 оны төсвийн тойм шинжилгээндээ онцолсон байсан.
Уул уурхайн салбар манай төсвийн ачааллыг хэр их хөнгөлдгийг энэ тоо тодоос тод харуулж байна. Энэ жилийн төсвийн орлогын 16 хувь буюу 901 тэрбум төгрөгийг уул уурхайгаас олохоор төлөвлөсөн. Ингэхдээ Оюутолгой, Тавантолгой төслийн үйл ажиллагааг хэмээн тооцож, зэс, алтны ханшинд илүү найдаж төсвөө баталсан билээ. Мөн нүүрсний ханшийг ч өөдрөгөөр харсан.
Тодруулбал, уул уурхайн салбарьш нийт орлогын 41 хувийг зэсийн баяжмал, 29 хувийг нүүрс, 19 хувийг алт, үлдсэнийг төмрийн хүдэр, цайрын экспортоос бүрдүүлэхээр төлөвлөөд буй.
Сүүлийн гурван жил орчмын хугацаанд, ялангуяа 2015 оны дунд үеэс дэлхийн зах зээлд газрын тос, зэс, алтны үнэ дараалан унаж эхэлсэн нь энэхүү төсвийн өөдрөг төсөөллийг улам бүрхэг болгож байв.
Мөн сүүлийн жил гаруй хугацаанд нүүрсний ханш хоёр дахин унаад буй. 2016 он гарсаар дэлхийн түүхий эдийн зах зээлд голлох ашигт малтмалуудын ханш эргэн сэргэж эхэлсэн нь олон улсын хөрөнгө оруулагчид төдийгүй голлох тоглогчид болох Австрали, Хятад зэрэг улсад эерэг мэдээ болон очиж байна. Түүнчлэн Монгол Улсад ч энэ нь сайн мэдээ. Сонгуулийн жил таарсан, олон улсын зах зээлээс 10 хувиас дээш хүүтэйгээр хөрөнгө татах сонголтын өмнө нүүр тулаад буй манай улсад манай экспортын голлох бүтээгдэхүүн ашигт малтмалын ханш өснө гэдэг татварын орлогоо нэмэгдүүлэх гарц учраас хүн бүхэн баярлах нь тодорхой. Манай голлох ашигт малтмал болох зэс, алт, төмрийн хүдэр, нүүрсний дэлхийн зах зээлийн ханшид он гарсаар бүгд өссөн байна. Тодруулбал, он гарсаар алтны ханш 19.5, зэс 6.1, төмрийн хүдэр 16.6 хувиар дээшилж, нүүрснийх 2.3 унасан байна. Энэ нь хөрөнгө оруулагчдад эерэг мэдээ болон хүрч байна. Энэхүү өсөлтийг Хятадын санхүүгийн савлагаа намжиж, үйлдвэрийн салбарынх нь эрэлт нэмэгдэж, барилгын улирал эхлэх гэж байгаатай холбон зарим нь шинжээч тайлбарлаж байна. Гэхдээ алтнаас бусад ащигт малтмалын өсөлт урт насгүй болохыг "Goldman Sachs”-ын шинжээчид онцолсон. Учир нь, Хятадын ган үйлдвэрлэгчид Цагаан сарын үеэр хагас сар амарсан хугацаа алдалтаа нөхөхийн тулд ийнхүү эрэлтээ өсгөсөн болохыг дурдсан. Тиймээс энэхүү бопшо хугацааны өсөлтийг зах зээл хэвийн байдалд орж, түүхий эдийн зах зээл сэргэлээ хэмээн хүлээж авах хэрэггүй хэмээн зарим сануулж байгаа юм. Ийнхүү дэлхийн зах зээлд үзүүлж буй зэс, нүүрс, алтны ханшид богино хугацаанд сэргэлт ажиглагдаж буй нь Монгол Улсад сайн мэдээ ч бид найдвар биш горьдлош л тээж чадна. Учир нь ойрын хугацаанд дэлхийн зах зээлд голлох ашигт малтмалын ханш огцом сэргэхгүй болохыг шинжээчид онцолж байна.
АЛТ: Төсвийн уул уурхайгаас бүрдэх орлогын 19 хувийн дангаараа "дааж” буй алтны ханш он гарсаар 19.5 хувиар өсч, Лондоны металлын биржийн мягмар гаригийн хаалтын дүнгээр унци алт 1274 амдоллартай тэнцээд байна. 2013 онд унци нь 1577 ам.долларт хүрч байсан шаргал металлын ханш 2014 оны дунд үеэс 1334 ам.доллар руу уруудаж, улам доошилсоор энэ оны нэгдүгээр сард 1050 ам.доллар болж буурсан. Тэгвэл энэ оны хоёрдугаар сарын эхний долоо хоногт ханш 1100, цаашлаад мөн сарын 14-нд 1239 амдолларт хүрсэн нь 2010 оноос хойш нэг өдрийн дотор хэлбэлзэн хамгийн өндөр үзүүлэлт байв. Ийнхүү алтны ханш хоёрдугаар сарын дунд үеэс 1265- 1275 ам.долларт хэлбэлзэлж байна. Шинжээчид унци алтны ханш ирэх саруудад 1300-1400 ам.доллар хүрч хэлбэлзэн гэсэн эерэг төсөөлөлтэй байна.
ЗЭС:Энэ оны уул уурхайгаас төвлөрүүлэх төсвийн орлогын тал орчим буюу 41 хувийг дангаараа бүрдүүлж буй зэсийн ханш он гарсаар 6.1 хувиар өсчээ. Тодруулбал, 2011 онд 8400 ам.долларт хүрч байсан тонн зэсийн ханш огцом уруудсаар өнгөрсөн оны аравдугаар сард тонн зэс 4880, оны эцэст 4500 ам.доллар болон уруудсан. Тэгвэл энэ оны эхний гурван сарын байдлаар зэсийн ханш аажим сэргэж байна. Тодруулбал, Лондоны металлын биржийн даваа гаригийн ханшаар тонн зэс 4999 буюу 5000 ам.долларт дөхсөн. Энэхүү өсөлт үргэлжлэн хадгалагдаж байна. Мягмар гарагын байдлаар тонн зэс 4980 ам.доллар хэвээр байна. "Goldman Sachs”-ын шинжээчид "Зэсийн ханшийн энэхүү сэргэлт нь богино хугацаанд эдийн засагт эерэг нөлөө үзүүлнэ” хэмээв. Гэхдээ олон улсын зах зээлд зэсийн илүүдэл энэ жил 665 мянган тоннд хүрнэ хэмээн таамаглаж байгаа бөгөөд 2018 он хүртэл ханш дорвитой сэргэхгүйг дурдлаа.
НҮҮРС: Дэлхийн санхүү, зах зээлийн байдал өсөлттэй байсан үе буюу 2011 онд тонн нь 120 ам.доллар хүрч байсан нүүрсний ханш үүнээс хойш, ялангуяа өнгөрсөн оны дунд үе буюу тав, зургаадугаар сард огцом унах болсон. Өнгөрсөн оны нэгдүгээр сард тонн нь 55-56 ам.доллартай тэнцэж байсан нүүрсний ханш оны эцсээр 39-41 ам.доллар болон уруудсан. Тэгвэл он гарсаар сүүлийн гурван сарын хугацаанд нүүрсний ханш тонн нь 43.7 ам.доллартай тэнцэж байгаа нь 2.3 хувиар унасан үзүүлэлт юм. Гэхдээ хоёрдугаар сартай харьцуулбал нүүрсний ханш бага зэрэг өсчээ. Энэхүү өсөлтийг Хятадын ган үйлдвэрлэгчид Цагаан сарын үеэрх сул зогсолтоо нөхөхөө эрэлтээ нэмэгдүүлсэнтэй холбон тайлбарлаж буй. Нүүрсний зах зээлийн томоохон хэрэглэгч Хятад төдийгүй, дэлхийн зах зээлд нүүрсний нийлүүлэлт илүүдэлтэй, дээр нь дэлхийн санхүү, эдийн засгийн нөхцөл хүндрэлтэй байгаа тул ойрын хугацаанд ханшид өсөлт ажиглахгүйг судлаачид хэлж байна.
ТӨМРИЙН ХҮДЭР: Гангийн үйлдвэрийн гол хэрэглээний нэг болох төмрийн хүдрийн ханш он гарсаар 16.6 хувиар өсч олон улсын шинжээчдийн таамгийг эвдлээ. Үүнийг Хятадын гангийн үйлдвэрлэгчид хагас сар орчим сул зогсч, амарсан цагаан сарынхаа нөөцөө нөхөж байгаатай мөн л холбон шинжээчид тайлбарлаж буй. 2013 оны дунд үе хүртэл тонн нь 160 ам.долларт хэлбэлзэж байсан төмрийн хүдрийн ханш өнгөрсөн оны аравдугаар сард 56.4 ам.доллар болон доошилж, оны эцэст 31 ам.доллар болон хямдарч байсан. Тэгвэл оны хоёрдугаар сарын 45-50 ам.доллар болон өсч, мягмар гаригийн хаалтын ханшаар тонн төмрийн хүдэр 63.3 ам.доллартай тэнцэж байна.
Б.Ууганбаяр /ҮНДЭСНИЙ ШУУДАН/