Тэнгэр газар эетэж, Тэмүчинг олноос онцгойлон Чингис  хаанд өргөмжилсэн ариун дагшин орон цэг нь Хэнтийн нурууны Хар Зүрхний Хөх нуур. Тэр хавийн уулсын онгон хөрсний ус тал талаас бууж хуралдан тогтсон аглаг анир дахь Хөх нуур намрын өглөө нар мандахуйд ийн үзэгдэнэ.

Дээр Тэнгэр ба Монгол газар дахин эетэхүйн ерөөлөөр төрийг төвшитгэн түмнийг түүхэн их үйлсэд нэгтгэхийн төлөөнөө нэгэн үйл саяхан тэнд өрнөв. Алтай-монгол хэлтэн угсаатан та бид уугуул язгуураас унаган ганцхан шүтлэг сурталтай юм. Энэ нь товчдоо

Тнгри,

Төр,

Түмэн

хэмээх гурамсан бүтцийг эрхэмлэн баримтлах ёс. Энэ нь байгаль ба нийгмийн хатуу чанд логикоор урган гарсан метафизик дээд төвшний сургаал юм. Аливаа үзэгдэл юмсын бүтэц гурамсан байх нь математйк зүй тогтол мөнийг тэмдэглэе.

Тнгри! Ийм нэг тулах ойлголт, түших суртлыг монгол угсаатан үй олон үеийнхээ турш баримталж ирсэн нь маргаангүй юм. Өнөөгийн та бид өвөг дээдсээсээ татгалзаж болох уу гэвэл, болно. Хүний эрхийн асуудап. Гэвч тэглээ гээд эцэг эхээс биологийн хувьд монгол хүн болж төрсөн л ахул Монголын түүх хүссэн ч, эс хүссэн ч та биднээс салахгүй. Тнгри-ээс татгалзаж болно. Гэвч "Тэнгри нь хаясан монгол” гэж нэг муухай хараал аман уламжлалд бийг эхлээд санах нь зүй.

Тиймээс бид Тнгри хэмээхийг орчин үеийн ухааны ойлголтоор авч үзэх замаар зарчмын ямар нэг үнэлгээ дүгнэлтэд хүрмээр байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, 21-р зуунд та бид Тнгри минь гэж дээшээ өлийж, гараа алдлан алгаа дэлгэж өлзий буян гуйгаад байх учир шалтгаан үнэхээр байх уу, үгүй юү. Доорхи загварыг хармуй:

Эртний алтай-тюрк рун ба худам монгол бичгийн уламжлалаар "Тнгри" гэж энэ удаа юм уу, ерөөс хойшид бичиж хэлэлцэхэд буруугүй.

Цаад дахь учрыг орхие. Тэнгэрийн дор төр ба түмэн хоорондоо харилцах ба Тнгри-т сүсэглэн дээшээ залбирч, доор мөргөж явах ёстой хэмээн үндэсний уламжлал хэлж байна.

Гэтэл Монгол дахь өнөөдрийн байдпаар төр, түмэн маань Тнгри хэмээх ертөнцийн дээд оршихуйг умартсан ноцтой шалтгаанаар төр, түмний харилцаа илт сөрөгцөн эсрэгцэх төлөвт шилжээд дунд нь том гацаа чапг үүсэв.

Ардын засгийн анхдагч бүтээлийн нэг болох "Монггол Үсүг-үн Дүрим-үн Толи Бичиг”-т үзвээс "Тнгрийн Засаг” гэсэн толгай үг байна. Ардчилсан төрийн үед энэхүү эрхэм дээд засаглалын тухай ойлголтыг таягдан хаяснаар мөнхүү толь бичигт дурдатгасан "Тнгрийн Там”-д. унаж болзошгүй боллоо. Орчин цагийн нэр томьёогоор хэлбэл, Монгол Улсад ирэх жилээс эхлэн нүүрлэх төлбөрийн чадваргүйтэл буюу дефолт нь үндэсний дампуурал болох юм.

Угсаатны зүйч С.Дулам ардын дууны дараахь мөрүүдийг тэмдэглэсэн бий: Хүрдэн мэт орчлон Хургаж эргэж тогтоно л, Сав их орчлон Сааталгүй эргэнэ л. Орчлон ертөнц бүхэл цулаараа эрчлэн эргэлдэж буй нь физик ба космологийн томоохон сэдэв. Ертөнц дэх аливаа эргэлтүүдээс цагийн мөчлөгүүд үүснэ.

Нарны аймгийн нийт бүтэц, түүний дотоод дахь элдэв эргэлтүүдээс Дэлхийн цаг, түүний мөчлөгүүд үүснэ. Дэлхий дээрх Нарны жил 365.256... хоногтой .Энэ бол гол мөчлөг.

Хэрэв нийтийн он тооллын 1-р оныг  ямар нэг ноцтой үндэслэлтэй тогтоосон ахул Николай Коперник шинжлэх ухааныг орчин үеийн утга чанараар нь 1543 онд үүсгэсэн, Иоханн Кеплер гараг эрхсийн хедөлгөөний математик гурван хуулийг 1618 онд нээсэн байх юм.

Түүхэн аугаа нээлтүүдийн энэхүү 1543 ба 1618 гэсэн хоёр оныг дунд сургуулийн сурагчид хараад математикийн хувьд ихээхэн сонирхолтойг анзаарч чадах ба улмаар дэлхийн түүх, ялангуяа шинжлэх ухааны суурь тулгуур нээлтүүд цаг хупацааны тодорхой мөчлөгт захирагддаг юм бус уу гэх зөн билиг төрж бүрнээ болох юм уу, ёстой.Зөн билиг бол оюун сэтгэлгээний дээд хэлбэр.

Шинжпэх ухаанд шийдвэрлэх хүчин зүйл нь зөн билиг болох тухай А.Эйнштейн байнга анхааруулж байв. Зөвхөн зөн билгээр нээлт хийгдэнэ. Өөрөөр хэзээ ч байдаггүй. Зөн билгээр нээлт хийгээд түүнийг логик, математикаар боловсруулж, танин мэдэхүйн шинэ систем, онол номлол, аргазүй бий болгох нь техникийн төдий асуудал. Монгол хүн зөнгөөрөө гэж хуучны үг.

Билигтэй ард түмэн гэсэн хэрэг. Зөн билиг бол нууцлаг нандин үзэгдэл, Хүний уураг тархи ба сансар хорвоогийн хоорондын холбооны учир шалтгаантай юм. Энэ тухайд Монгол Алтайн нэгэн хадны сийлбэр зураг буйг дурдаад тайлал, тайлбарыг уншигчийн зөн билигт орхиё.

Судлаач Ч.Эрдэнэ