"Уул уурхайнхан маань намайг Монголын алтыг Монголдоо үлдээж чадсан эсхүл өрсөлдөх чадвартай эрх зүйн шинэчлэл хийсэн сайд” хэмээн хөөрөгддөг л юм. Үнэндээ ч манайхан намайг сайдаар ажилласан хугацаанд гадагш ван цэнгээрээ урсч байсан алтыг эх орондоо авч үлдэх, хөрөнгө оруулалт ихээр шаардагддаг энэ салбарын эрх зүйн орчныг урт хугацаанд тогтвортой, өрсөлдөх чадвартай болгож шинэчлэхийн төлөө нойр хоолоо умартан ажилласан юм шүү дээ. Тодруулж хэлбэл, хууль эрх зүйн орчныг нь таатай болгож өгснөөр  алт олборлогч аж ахуйн нэгжүүд олборлосон алтаа гадагш биш Монгол банкинд тушаадаг болсон” хэмээн чин сэтгэлээсээ өгүүлэх эрхэм бол УИХ-ын гишүүн Д.Ганхуяг. Түүнийг " Чухал  хүн” булангийнхаа зочноор урьж,  төрийн ордон дахь өрөөнд нь ярилцсан юм. 

Равсал тайжийн үр сад

Эрхэм гишүүн бид хоёрын  энэ удаагийн ярилцлага өсч төрсөн нутаг, өндөр дээд эцэг өвгөдөө дурссан эгэл зүйлээс эхэлсэн.  Архангай аймгийн Цахир сум бол  Д.Ганхуяг гишүүнд  өндөр дээд  эцэг өвгөдөөс өвлүүлэн үлдээсэн  өлгий нутаг нь.  Ухааны цар, амьдралын ухаанаараа Тэрхийн голын хөвөөнөө хэдэн үеэрээ аж төрсөөр ирсэн Цахирынхны хүндлэлийг явсан Равсал  тайж бол өвөг эцэг нь. Энэ буянт буурлын үржүүлж бий болгосон  хонгор зүсмийн шандаст хурдан хүлгүүд эдүгээ ч  торгон жолоо өргүүлсээр байгаа гэнэ.   Эхийнх нь тал ч удам сайтай. 

Хоёр талын аль аль талд нь эрдэм мэдлэгтэй аграмба ламтнууд байсан байна. Гишүүн ийн  угсаа гарвалынхаа талаар өгүүлсэн атлаа тэднийгээ  нэр дурдан онцгойлон өгүүлэхийг хүсээгүйн цаана нарийн учир оршиж байсан билээ.Гэвч ярианы завсартаа хальт дурдаад өнгөрснийг өөрөөс нь зөвшөөрөл авалгүйгээр дэлгэрүүлэх гэж оролдох аваас Архангай аймгийн Цахир сумынхны шүтээн  "Өвгөн Гэсэр лам”  хэмээн түмэн олонд хүндлэгдсэн Цэвээн Арашийн Чүлтэмжамц  хамбатан /яагаав өнөө Монголын хүн ам гурван сая хүрсэн өдөр Цахир сумаас алдагдсан  занданшуулсан  шүтээний багш нь/ аавынх нь талын 6 дэх үеийн нь өндөр дээдэс юмсанж. 

Д.Ганхуяг гишүүн Б.Даваажав гэх  аймгийн зургаан удаагийн  аварга малчин эрийн арван хүүхдийн дээрээсээ гурав дахь нь.  Түүний бага нас олон хүүхэдтэй малчин  айлын хүүхэд хэрхэн өсч торнидог билээ, тэр л жишгээр хөлд орж, ухаан суусан цагаас   аав ээжийнхээ гарын үзүүрт гүйн хурга ишиг хариулж улмаар морины нуруун дээр тогтох болмоцоо хурдны морь унасан  шигээ өнгөрсөн байна. Тэрбээр хүүхэд нас, хурдан морь унаж явсан үеэ дурсахдаа нүд нь сэргэн,  "Би долоотой байсан юм болов уу даа, тэр жил  зээрд үрээ маань гурван сумын наадамд түрүүлж, би гэдэг хүн их додгир байлаа. Нутгийн уяачид Даваажавын хүүгээр хурдны морио унуулна хэмээдэг байсан талаар хожим нутгийн өвгөд хуучилсансан. Тэгээд хойтон зун нь нутгийн  уяач  Нямдэчин ахын  морийг унан  уралдлаа. 

Тэгтэл байдаггүй, морь халтирч би  мориноосоо ойчилгүй хаачихав. Түрүүлж явсан болоод тэрүү мөн ч их харамсч билээ. Бороотой өдөр  морьд уралдаж байхыг харах тоолонд багын явдал санаанд ороод байдаг юм” гээд чин сэтгэлээсээ инээнэ лээ. Д.Ганхуяг гуай багадаа хүмүүст дотроо бодолтой, доороо суурьтай  хүүхэд мэт харагддаг авч яс юман дээрээ жигтэйхэн сахилгагүй тархи явж. Сумын сургуулийн дотуур байрны дээвэр дээгүүр тагтаа барих гээд харайлгах юу ч биш байсан гэнэ. 

Энэ тухайгаа нутгийнхан, багш нар сурлага сайтай болохоор томоотой хүү гэж боддог байсан байхгүй юу хэмээсэн. Харин тэр сайн хүү нь аялдан дагагч нартай, тэрүүхэндээ   байрны овгор, атман  эр явжээ.  Тийм байлаа гээд буруу зүйл ер хийгээгүй гэнэ. Өнгөрсөн жил гишүүн наймдугаар анги хамт төгссөн андуудтайгаа уулзаж, тэр үеэр  ангийн охин нь "Манай Ганаа  сумын арван жилд нөлөөтэй хөвгүүдийн нэг байлаа. Охидууд их  талтай” гэж хэлээд ангийнхныг инээлгээд авч. Үнэндээ өөрөө бол охид талтай гэдгийг мэдээ ч үгүй,  тэр өдөр л энэ тухай анх  сонссон  аж. "Урлаг уран сайхан, спортод хэр байв” гэх асуултад "Би чинь шаггүй барилддаг байлаа. Чөлөөт, жудогоор хичээллэдэг байсан. Японд байхдаа жүдогоор хичээллэж хар бүстэй болж байлаа. Энэ нь бараг эхнийх байж ч магадгүй.   Харин урлагийн тухайд таг. Гэхдээ найр таарвал гурван дуу аялахтайгаа шүү” гээд тэрүүхэндээ додгир хариулт өгчихлөө гэх маягтай суусан.  

Ямар азаар Багшийн дээд сургуульд оров оо

Д.Ганхуяг гишүүн хааяаа ингэж боддог юм байх.  Учир нь түүнийг хувь заяа нь хөтөлж, Улсын багшийн дээд сургуулийн Физик математикийн ангийн оюутан болгожээ. Түүний хүүхэд насны мөрөөдөл бол цагаан халаад өмсөн чагнуураа хүзүүн дээгүүрээ тохсон  эмч эсвэл  гялалзтал тосолсон  хромон гутал, урт шинелээр гангарсан офицер болох явдал. Сум дундын арван жилийн сургуулийг онц дүнтэй төгссөн тэрбээр Архангай аймгийн төвд уралдаант шалгалт өгөн, боломжийн оноо авсан учир Боловсролын хэлтсээс дуртай хуваариа ав гээд дэлгэхэд нь хүүхэд насны мөрөөдлөө биелүүлэх аз тохиолоо гээд  тухайн үеийн ЗХУ-ын Одессийн цэргийн дээд сургуулийн холбооны инженерийн ангийг сонгосон байна.  Аав ээжээс нь өгсүүлээд ахан дүүсээрээ баярлав. 

Намар болж, сургуульдаа явахаар иртэл  цэргийн сургуулийнхан аль хэдийнэ Улиастайн аманд карантейд гараад, нилээд хэд хоночихсон байлаа.  Тиймээс  үсээ  хусуулж амжилгүй халимагтайгаа жагсаалын цэрэг болох нь тэр. Тэр үед мань эр одоогийнх шигээ шингэхэн буурал  бус  ширүүндүү  буржгар үстэй хүү байж. Олон км-т гүйж, харайн бэлтгэл хийхэд буржгар үснийх нь долгионтсон хэсэг цэрэг ногоон малгай доороос цухуйхахад цэргийн дарга болсон мэтээр өөрийгөө төсөөлдөг байсан байж магадгүй. Гишүүн "Би чинь тэр үед хүүхэд байлаа шүү дээ” гэж ирээд л ярьснаасаа ичиж буй бололтой өөрийгөө хамгаална лээ. Мянган цэрэг пижигнэсэн орчинд биеэ авч явна гэдэг амаргүй байсан нь мэдээж. Гэвч жагсаал ротын дарга нь нутгийн ах байж таарсан тул ивээлдээ авч,  бууны бөгс, суран бүсний амт үзүүлсэнгүй. Харин зав л гарвал түүнийг ротынхоо өмнөөс барилдуулна. Ихэнхдээ давах тул ротдоо нэр хүнд сайтай. Гэтэл гай таарч, нэг удаагийн барилдаанаар гараа гэмтээж улмаар цэргийн төв эмнэлэгт хүргэгддэг байгаа. 

Эмнэлгээс гарахад гадаадад сурах цэргийн сургуулийн оюутнууд аль хэдийнэ явчихсан байв.  Тэгээд  Батлан хамгаалах яам түүнийг дотоодын цэргийн дээд сургуульд сур, барилгын инженерийн ангийн хуваарь байна гэж.  Математик, фикизийн хичээлд сайн байсандаа найдан   "үгүй” гэж зоригтой хэлж орхитол тэгвэл дахин конкурст гэлээ. Ингээд дахин шалтгалт өгснөөр Улсын багшийн дээд сургуулийн физик математикийн ангийн оюутан болж хойтон жил нь НТХ-ны сонголтоор Япон Улсад суралцах хоёр оюутны нэгээр тодорчээ.

Тэрбээр социалист нийгмийн үед  Япон улсад суралцсан дөрөв дэх ээлжийн оюутан. Анхных нь эдүгээ Уул уурхайн сайдаар ажиллаж байгаа Р.Жигжид хоёр дахь нь сайдын зөвлөх Б.Түмэнбаяр гуай юм билээ. Тухайн үед хөрөнгөт ертөнц бидэнд хаалттай байсан болохоор  БНМАУ японд суралцах хоёр оюутнаа  улс төр, эдийн засаг хийгээд хоол идэх, биеэ зөв авч явах гээд бүхий л талаар  ухуулан сэнхрүүлэв.  Тэр бүү хэл, чийдэнгийн потрон буруу эргэгдэж ордог гэдгийг хүртэл хүртэл хэлж, ямар хувцастай явахыг нь  зааж өгсөн гэдэг. Харийн нутаг, хөрөнгөтөн нийгэмд хөл тавих гэж буйд нь санаа зовсон Даваажав гуай  хүүдээ  сургамж үгээр дүүрсэн захидал илгээн, явахаасаа өмнө  хамаатныхаа Герман улсад сургууль төгссөн үеэл дүүтэйгээ  уулзан, биеэ хэрхэн авч  явах  талаар  зөвлөгөө авахыг хүртэл үүрэгдсэн байлаа. 

Аавын захиас даалгавар ёсоор Б.Лхагваа ахтайгаа уулзвал "Усыг нь уувал ёсыг нь дага. Сурсан  шиг сур” гэх хоёрхон зүйлийг л хэлж өгчээ. Ингээд л Гадаад яамаас зөвлөсний дагуу  14 хоног сэлгэж өмсөх хувцсаа чемодандаа хийж аваад гарч өгч. Монголын хавар ямар билээ, түүгээрээ төсөөлөн зузаан оймс, цуваар дулаалсан  амьтан Москвагаар дамжин  Токиогийн нисэх онгоцны буудалд газардахад, чийлэг дулаан орны халуун салхи үлээн хөлстэй нь хутгаж орхилгүй яахав. 

Хамгийн сонирхолтой нь  өнөө муу муухай бүхний үүр уурхай гэж сурталчлаад байсан хөрөнгөтөн нийгэмд тэр ердөө хэдхэн хоноод л дасч орхив. Хөдөө малын хажууд өссөн,багаас дотуур байранд бие даан амьдарч сурсан нь ихээхэн нөлөөлсөн нь дамжиггүй. Харин түүнтэй хамт Монголоос очсон Л.Буянбат гэх найз нь эцэг эхээсээ холдож үзээгүй тул эхний сар хамт байдаг байжээ. Дашрамд өгүүлэхэд, хүний нутагт өвөр түрийдээ орж явсан  залуус  өдгөө ч нэгэн сэтгэлээр үерхэж нөхөрлөсөн хэвээр. Орон орноос ирсэн төрийн зардлаар сурч байгаа оюутнуудтайгаа  үерхэж нөхөрлөн тэмцээн уралдаанд оролцон монгол оюутны нэр төрийг өргөсөөр хэлний бэлтгэлээ дуусгахад гадаад оюутнуудаас япон хэлийг хамгийн сайн сурсан  хэмээн магтагдаж,  сургууль нь  тэр хоёрыг Монголын ЭСЯ-руу мэдэгдсэн  байлаа. 

Энэ тухайгаа тэрбээр "Би их  шартай. Тэр зан маань тус болсон хэрэг. Бас арван жилийн сурагч байхдаа химийн хичээлд сайн байсан маань их хэрэг болсон шүү” гэж тайлбарласан.  Ийн сурсаар нэг л мэдэхэд  таван жилийг ардаа орхин нутаг буцах болсон байлаа. Түүний эзэмшсэн мэргэжил маш нарийн. Тодруулбал, нефть боловсруулах аж үйлдвэрийн  чиглэлийн химийн технологич инженер.  Дашрамд өгүүлэхэд,  хувцас буддаг будгийг нефтиэс гаргаж авдаг байна. Ноос ноолууран эдлэлд зориулсан будаг ч ялгаагүй аж.  

"Цэвэрлэгчээс”  үйлдвэрийн инженер

Дээд сургуулиа амжилттай дүүргэсэн түүнийг шууд эх орон руу нь мордуулсангүй. Хоёр улсын Засгийн газар хоорондын гэрээнд тусгасны дагуу хагас жилийн хугацаатайгаар үйлдвэрлэлийн практик дадлага  хийх  учиртай байж. Үйлдвэр түүнийг гадаад оюутан гэж тусгайлан үзсэнгүй. Япон инженер ажлынхаа гарааг хэрхэн эхэлдэг тэр жаягаар оо-ийн цэвэрлэгч, галт тогоонд угаач, будах цехэд туслах ажилтнаар дөрвөн сар  зүтгүүлээд сүүлийн хоёр сард нь  лабораторид  ажиллуулах зэргээр ажлын байран дээрх зэрэг дэвийг нь ахиулан ахиулсаар сая нэг бие даан ажил гүйцэтгэх чадвартай болох үед нь дадлагын хугацаа амжилттай дууссаныг мэдэгдэж, нутаг буцах зөвшөөрлийг нь өгсөн гэдэг. Эх орондоо ирээд тэрбээр шууд л "Говь” үйлдвэрийн ажилтан болов. 

Тэр үед "Говь” үйлдвэр ашиглалтад ороод есөн жил л болж байсан болохоор бүх тоног төхөөрөмж нь шинээрээ, инженер техникийн ажилчдын дийлэнх гадаадад мэргэжил эзэмшсэн залуус учраас ийм  хамт олны дунд  ажиллах нь нэр төрийн хэрэг байсан биз ээ. Үйлдвэрийн дотоод журам ёсоор дөрвөн сар гаруй дагалдан  хийгээд жинхлээд удаагүй байтал  Ээрэх будах үйлдвэрлэлийн даргаар ажиллаж байсан Р.Жигжид  Төлөвлөгөө, эдийн засгийн хороо руу тушаал дэвшин явах болсон тул оронд нь Д.Ганхуягийг томилох шийдвэр гарчээ.

Технологи хөгжсөн хөрөнгөтөн оронд нарийн мэргэжил эзэмшсэн тэрбээр залуу хүний  шинийг хийж бүтээх хүсэл эрмэлзэлдээ хөтлөгдөн  үйлдвэрлэлийн явцад түүхий эдийн хаягдлыг багасгах зорилго өвөртлөн  инженерийн  шийдлийн хүрээнд  судалгаа хийн, гарын авлага гаргах зэргээр үйлдвэр дээрээ  хонон өнжин ажилласан нь  амжилт авчирсан төдийгүй  үйлдвэрийнтэргүүний инженер  гэх  хүндэтгэлийн эзэн болов. Ийн хоёр жил илүүтэй ажиллаж байтал, тодруулбал 1991 онд Монгол Улсад ардчиллын салхи сэвэлзэн,  шинэ цагийн Монгол Улсыг байгуулах сонирхол бүхий залуус үзэл бодлоороо нэгдэн нийлж эхэллээ. 

Хөрөнгөтөн нийгэмд  сурч боловсрон зарим талаар   үзэл бодлын нүд нь нээгдсэн Д.Ганхуягийн хувьд шинэ үеийн залуустай нэгдэн дуу хоолойгоо нийлүүлэн "Говь” үйлдвэртээ Монголын ардчилсан холбооны зохицуулагчаар ажиллах болсон нь чухамдаа улс төрд хөл тавихын эхлэл байлаа. Нөгөөтэйгүүр, БНМАУ-ыг ЗХУ-аас дэмжин туслах байдал саарсан нь үйлдвэрийн үйл ажиллагаанд сөргөөр нөлөөлж эхэлсэн тул Д.Ганхуяг шиг олон чадалтай боловсон хүчинд бизнест  хөл тавьсан билээ. Д.Ганхуягийн хувьд шинэ цагийн   Монгол Улсын анхны аж ахуйн нэгжүүдийн нэг "Бридж” группийг дотно найз Л.  Даваажаргал, Д.Батбаатар, Ч.Дорждэрэм нарынхаа  хамтаар үүсгэн байгуулсныг уншигч та мэдэх хойно түүний бизнесийн салбарт гаргасан амжилтыг дурдах нь илүүц  юм.

Монголын алтыг Монголд нь авч үлдсэн сайд

Төрийн алба ээлжтэй хааны алба халаатай гэдгээр эдүгээ Д.Ганхуяг  УИХ-д сонгогч олноо төлөөлөн сууж буй. Гэвч тэрбээр  уул уурхайн салбарт зүтгэсэн хоёр жилд багагүй зүйлийг хийж чадсан учраас "Ганхуяг сайдын үед санаачилсан, хэрэгжүүлсэн, батлуулсан” гэх олон тодотголын автор болон үлдсэнийг батлах захын жишээ гэвэл Монголын алтыг Монголдоо авч үлдэж чадсан явдал. Тодруулж хэлбэл, тийм нөхцлийг бүрдүүлэх  хууль, эрх зүйн орчныг бий болгосонд асуудлын мөн чанар оршиж байгаа юм. Ингээд түүнд  уул уурхайн салбарын хууль эрх зүйн орчныг шинэчлэхийн төлөө зүтгэж явсан тэр өдрүүдийн тухай, эдүгээ хэрэгжиж эхэлсэн хуулийн төслүүд ямар үр дүнд хүргэсэн болон алдаж оносон нь юу байв гэх  асуултуудыг тавьж хариулт авснаа уншигч танд хүргэе. 

-Таныг уул уурхайн сайдаар ажиллаж байх үед эдийн засаг нь энэ салбар дээр тогтож,  Монгол Улсын халаас дүүрэн,  гадныхан хөрөнгө оруулая л даа гэж гуйдаг байсан. Гэтэл ажил хүлээж авсан даруйдаа  уул уурхай,тэр дундаа ашигт малтмалыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах хууль, эрх зүйн орчин бүрдээгүй байна гэж мэдэгдэж байсан санагдаж байна?

-Уул уурхай сайдаар ажилласан хугацаандаа эрх зүйн  шинэчлэлийг бүрэн хийсэн гэдгээ  энд онцолж хэлэх нь зөв байх. Манай баг, яамны хамт олон өдөр шөнөгүй сууж байж  2032 он хүртэл баримтлах бодлогын баримт бичгийг боловсруулж гаргасан.Үүнд хариуцлагатай уул уурхайг хөгжүүлэх, илтод байдлыг бий болгох, баялгийн хуваарилтыг ил тод байлгах, байгаль орчны нөхөн сэргээлт, орон нутагт үйл ажиллагаа явуулж байгаа аж ахуйн нэгжүүд олсон орлогоосоо хуваарилах, мөнгө хуримтлуулах зэргийг тодорхой болгосноос гадна энэ салбарыг хэн авч явах юм. 

Тодруулбал, төр юмуу хувийн хэвшил үү. Төр хувийн хэвшлийн түншлэл үү гэдгийг бодлогын хувьд тодорхой болгож өгсөн дөө. Шинэчлэлийн Засгийн газрын яамдаас хамгийн түрүүнд Уул уурхайн хөгжлийн бодлогоо яам батлуулсан. Түүнчлэн Газрын тосны бүтээгдэхүүний тухай болон "Аж ахуйн үйл ажиллагааны тусгай зөвшөөрлийн тухай” хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай, Тэсэрч дэлбэрэх бодис, тэсэлгээний хэрэгслийн эргэлтэд хяналт тавих тухай, Түгээмэл тархацтай ашигт малтмалын тухай, Ашигт малтмалын тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай, Газрын тосны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга,"Гаалийн болон Нэмэгдсэн өртгийн албан татварын хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай”, "Урт нэртэй” хуулийг дагаж мөрдөх журмын тухай хууль, Төсвийн тухай хууль, Хүний хөгжил сангийн тухай хууль, Цөмийн энергийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай зэрэг хуулиудыг УИХ-аар батлуулсан. Эдгээр хуулиуд батлагдсанаар хөрөнгө оруулалт ихээр шаардагддаг уул уурхайн салбарын эрх зүйн орчин тогтвортой, өрсөлдөх чадвартай ойлгомжтой болсон юм. Хоёрдугаарт  Газрын тосны тухай хуулийн талаар тодотгож хэлмээр байна. 

Олон жил яригдсан БНМАУ-ын үеийн газрын тосны тухай хуулийг өөрчилж, Газрын тосны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг батлуулснаар, энэ салбарт эрх зүйн таатай, өрсөлдөх чадвартай орчин бүрдсэн. Энэ хууль батлагдсанаар олборлож байгаа  газрын тосноосоо баялгийн эзэн Засгийн газар нөөц ашигласны төлбөр авахаар болсон. Ингэснээр газрын тосны олборлолтоос Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээгээр 55-аас доошгүй хувийг Монголын Засгийн газар авах нөхцөл бүрдсэн. Мөн "Уламжлалт бус газрын тос хэмээх” эдийн засгийн шинэ салбар хөгжих  эрх зүйн үндэс тавигдсан. 

Эдүгээ газрын тосны үнэ буурсан ч хөрөнгө оруулалт тодорхой хэмжээгээр нэмэгдэж байна.Түүнчлэн шатахууны худалдаа нэгдсэн бодлоготой байж, бизнесийн зарчимд шилжих ёстой гэж үзэн  "Газрын тосны бүтээгдэхүүний тухай” болон "Аж ахуйн үйл ажиллагааны тусгай зөвшөөрлийн тухай” хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан. Үүний үр дүнд  газрын тосны бүтээгдэхүүний гадаад худалдаанд нэгдсэн бодлоготой болж, улмаар экспортолж буй түүхий нефтийнхээ оронд бензин, шатахуун авдаг болсноор энэ худалдааны нэг орны нэг компаниас хараат байдал үндсээрээ өөрчлөгдсөн. Мөн бензин, шатахууны хилийн үнийг түүхий нефтийн олон улсын биржийн үнээс тооцдог болсноор, өнгөрсөн хугацаанд хилийн үнийг дунджаар 250 ам.доллараар бууруулж, энэ худалдааг бизнесийн зарчимд нийцүүлсэн. Эдгээр арга хэмжээний үр дүнд 2012 оны арваннэгдүгээр  сараас 2014 оны арванхоёрдугаар сарын хооронд жижиглэнгийн худалдааны бензиний худалдан авалтад иргэдээс гарах зардлыг ойролцоогоор 1 их наяд төгрөгөөр бууруулсан юм. Түүнчлэн шатахууны  хангамжийн тогтвортой байдлыг хангахад нөөцийг 60 хоног болгож нэмэгдүүлсэн. Үүний араас алттай холбоотой асуудлыг ярих ёстой.  

Алтны худалдааны ил тод байдлыг бий болгох зорилгоор 2013 онд "Ашигт малтмалын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай” хуулийг баталсан. Энэ хуулиар "Алт олборлогчид нь олборлосон алтаа Монголбанкинд төгрөгөөр худалдсан тохиолдолд нөөц ашигласны төлбөр/НАТ/-ийг 2.5 хувиар тооцох, харин Монголбанкинд худалдахгүй экспортолсон тохиолдолд хуучнаараа буюу  10 хувиар тооцож НАТ (суурь роялти 5 хувь, дээр нь үнийн өсөлтөөс хамаарч 5 хувь) -ийг авах” харилцааг зохицуулсан. Хууль хэрэгжсэнээр 2014 онд Монгол банкинд тушаагдсан алтны хэмжээ 13.8 тонн (Оюутолгойн алт ороогүй) болж, өнгөрсөн жилүүдийн дунджаас даруй 2.7 дахин нэмэгдсэн. Ийм байдлаар Алтны худалдаанд ил тод байдал бүрдсэн гэх мэтчилэн томоохон есөн ажлыг хийжээ.  

Эрт эдүгээ ямар ч алт олборлодог орон алтаа төсвийн орлогыг нэмэгдүүлэхээс илүүтэйгээр алт нь шууд гадаад валют болдог тул, төв банкныхаа гадаад валютын нөөцийг нэмэгдүүлэх зорилгоор ашиглаж ирсэн байна. Алт худалдаанд ил тод байдал бүрдсэнээр өнгөрсөн гурван жилтэй харьцуулахад 2014 онд Монгол банкны гадаад валютын нөөц 300 гаруй сая ам.доллараар нэмэгдсэн байна. Төв банкинд тушаагдах алтны хэмжээ өсөх дутам гадаад валютын нөөц нэмэгдэх,валютын ханш тогтворжих,улмаар эдийн засгийн баталгаа сайжирдаг.

"Оюутолгойн гэрээ ба Монголын туршлага” сэдвээр хэлэлцүүлэг хийнэ

-Таны үед  ч Тавантолгойн асуудал яригдаж байсан.  Нэгдсэн шийдэлд хүрсэн зүйл алга.  Төсөл юу болж байгаа бол?

-Засгийн газрын Таван­толгойн ордод хөрөнгө оруулагчийг сонгох, хөрөнгө оруулагчтай байгуулах гэрээний төсөл нь маш тааруу төсөл байсан. Өөрөөр хэлбэл тэр гэрээний төсөл нь Монголчуудын эрх ашгийг ноцтой зөрчсөн, энэ ордыг ашиглахтай холбогдсон өмнө нь гарсан УИХ-ын шийдвэрт үл нийцэх төсөл байсан. Энэ төслийг урагшлуулах талаар УИХ-ын ажлын хэсгээс Засгийн газарт зөвлөмж хүргүүлсэн. Энэ зөвлөмжийн дагуу Засгийн газар ажиллаж байгаа гэж ойлгож байна. Хэсэг гишүүдээс Ерөнхий сайдад энэ ордод хөрөнгө оруулалт татахтай холбогдуулж саналаа хэлсэн. 

Ерөнхий сайд судалж үзнэ гэсэн. Тэр нь эхний ээлжинд Эрдэнэс Тавантолгой ХК-ийн 10 хүртэлх хувийг дотоодын хөрөнгийн биржээр  стратегийн хөрөнгө оруулагчдад худалдах нь зохистой. Ингэснээр гол маргааны сэдэв болдог энэ компанийн, дам утгаараа ордын үнэлгээ ойлгомжтой болно. Ер нь Засгийн газрын хөтөлбөрт орсон уул уурхайн компаниудыг хувьцаат, нээлттэй компани болгох зорилтыг хэрэгжүүлэхгүй удаад байгаа нь анхаарал татсан асуудал болж байна. Эдгээр компаниудад арилжаа хийдэг, тодруулбал хөрөнгийн зах зээл дээр тоглох эрхийг нь нээж өгөхгүйгээр засаглалыг сайжруул, үр ашгийг дээшлүүл гэж шаардах нь зохимжгүй юм.

-Таны санаа Таван толгойн хөрөнгө оруулагчийг сонгох  гэрээний төсөл  муу байсан гэж хэлэх гээд байна уу?

-Энэ асуудал хөрөнгө оруулагч талд хамааралгүй л дээ. Яагаад нэмэлт хоёрхон хувийн нөөц ашигласны төлбөрөөр  татвар төлсний дараах бүх ашгаа 60 жилийн хугацаанд авахааргүй хэлэлцээр хийсэн бэ гэдэгт асуудал байгаа юм. Хоёр хувийн нөөц ашигласны татвар авснаас, өнөөгийн Тавантолгойн ордын төрийн эзэмшлийн 80 гаруй хувьд оногдох ноогдол ашгаа авахад 4-5 дахин илүү ашиг оногдохоор тооцоо гарсан байсан.Тиймээс энэ хоёр хувийг нэмэгдүүлэх шаардлагатай гэж хэлэх байна. Нөгөө талаас улсын төсвийн хөрөнгөөр хайгуул хийсэн энэ ордыг хөрөнгө оруулалт нэртэй зээлийн барьцаанд тавьж байхаар,тодорхойхувийг нь хөрөнгийн биржээр зарж жинхэнэ хөрөнгө оруулалт санхүүжилт татах боломж нээлттэй байгаа.

-Тавантолгойн гэрээг хийнэ гэж Ерөнхий сайд мэдэгдсэн. Тэгэхээр УИХ-ын намрын чуулганаар нэн даруй хэлэлцвэл зохих асуудлын жагсаалтад багтах нь гэж ойлгож болох уу?

-Гэрээг хурдан хийх нь зөв. Гэхдээ Эрдэнэс Тавантолгойн ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулахтай холбогдуулан гаргасан УИХ-ын тогтоолоор гэрээний төслийг Засгийн газар УИХ-д танилцуулах үүрэгтэй байгаа. Нөгөө талаас бүх ард түмэн хувьцааг нь эзэмшдэг, стратегийн ач холбогдол бүхий орд шүү дээ. 

-Оюутолгойн талаар танаас асуумаар санагдаад байна. Таны байр суурь өөрчлөгдсөн үү?

-Оюутолгойн гэрээний асуудлаар яриад хэрэггүй байх.Нэгэнт гэрээгээр тохирчихсон асуудал. Энэ төсөл амжилттай хэрэгжиж байна. Ийм гэрээг хийх Үндэсний боловсон хүчин бэлтгэх нь чухал.  2016 оноос хойш "Оюутолгойн гэрээ ба Монголын туршлага” гэсэн хэлэлцүүлэг хийх бодолтой явдаг.

-Та эдийн засаг аж үйлдвэрийн яам байгуулах саналаа нэгэнтээ цухуйлгаж байсан. Үүнийгээ нэг тайлбарлаач? 

-Монгол Улс аж үйлдвэрийн орон болох ёстой. Аль ч оронд явагдаж байгаа эдийн засгийн бүх үйл ажиллагааны нөгөө тал нь аж үйлдвэр юм. Бид бүхнийгээ түүхийгээр гаргаад урт хугацаанд эдийн засгийн өсөлтийг тогтвортой авч явах боломж хомс юм. Энд хуримтлал ба хуримтлалыг өсгөж үржүүлэх бодлого, ажиллах хүчний ур чадвар ба техник, технологийн боловсрол, технологийн түвшнийг дээшлүүлэх явдал чухал. Манайд бүх төрлийн аж үйлдвэрийн түүхий эд бий.Монгол улсын зах зээл бол жижигхэн. Иймд одооноос бүх үйлдвэрлэгчид маань экспорт, түүнчлэн бүс нутгийн зах зээл болон олон улсын зах зээлд бараа үйлчилгээгээрээ өрсөлдөх зорилт луу нэгэн зэрэг чиглэх нь зөв байна.

                                                                                                                                                                                                                                                МОНГОЛЫН МЭДЭЭ Ч.ЧУЛУУНЦЭЦЭГ