Арга бүхнийг шийддэг
Хүдрийн биетийн хэлбэр хэмжээнээс хамаарч олборлох арга олон янз байдаг. Хөрс ба хүдрийн зузаан, хүдрийн биетийн сунал, түүний хэлбэр болон үнэт эрдсийн тархсан байдал зэрэг нь хүдрийн давхарга, бүс болгонд өөр өөр байдгийг харуулж байна. Эдгээр болон бусад хүчин зүйлүүд нь хүдрийн биетийн ашиглалтын ерөнхий төлөвлөгөө болон олборлолтын аргын сонголтод шууд нөлөөлнө. Хөрс хуулалт болон олборлолтын хэмжээнээс нь хамаарч уурхайн технологийг ил ба далд аргаар ашиглана. Хөрс хуулалт ихтэй, өдөрт 100 тонноос доош хүдэр олборлох, үйлдвэрлэлийн цөөн дамжлагатай бол далд уурхайн технологиор ашиглана. Өдөрт хүдэр болон түүний хаягдал хэдэн зуунарван тонноор олборлогдон тээвэрлэгдэж байвал их хүчин чадлын ил уурхайн технологиор ашиглана
Далд уурхай руу орох гол оролт нь уурхайн гол ам, налуу малталт, уурхайн төвшин зэрэг байж болно. Эдгээр бүх оролт нь хүн, материал, тоног төхөөрөмжийг оруулах, зөөн гаргах болон хүдрийг газрын гадаргуу дээр гаргах нөхцөлийг бүрдүүлэх зорилготой. Уурхайн гол ам ихэвчлэн босоо байдаг бөгөөд энэ нь өргөлтийн байгууламжаар тоноглогдсон байдаг. Налуу малталт өөрөөр хэлбэл голдуу 15%-ийн налуутай буусан малталт нь туузан дамжуулагч төхөөрөмжөөр уурхай руу орох зориулалттай. Зарим тохиолдолд конвейерийн дамжлагад зориулагдсан шулуун малталт эсвэл буцах цэгтэй шулуун зам байна. Налуу малталт нь гол амыг бодвол зардал бага байдаг. Налуугийн өнцөг, оролтын өргөн, газрын нөхцөл зэргээс хамааран нийт гарах зардал нь босоо амын ашиглалтын гүний төвшинтэй адил хэмжээнд хүрэх үед босоо амаар ашиглалт явуулах үеийнхээс өндөр гарч болно. Хэвтээ малталт буюу төвшингийн уулын ажлыг хөндлөн малталт ба квершлаг гэдэг. Заримдаа далд уурхайд босоо ба хэвтээ малталтын хооронд олборлолт явуулах нь ашигтай байдаг. Үүнийг бэлтгэл малталт гэнэ.
Гадаргуун алмаазан өрөмдлөгөөр хүдрийн биет болж чадахаар эрдэсжсэн бүсийн нөөц хангалттай байгаа эсэхийг тандаж үздэг. Маш сайн нягтлан үзсэн давхарга бүсийн бүдүүвч, ашиглалтын хугацаа болон ангиллыг зөв тогтоож, түүнийг баталсны дараа далд уурхайн ашиглалт ба өрөмдлөгийн нарийвчилсан тодорхойлолтын дагуу уулын ажил явагдана. Зөвхөн үүний дараа л үйлдвэрлэлийн бүтээгдэхүүн, олборлолтын төлөвлөгөөг боловсруулан хийдэг.
Ил уурхайг ашиглахад зардал хамгийн бага байдаг. Уурхай нээж байгаа хүн бүр хүдрийн газрын гадаргуутай хэр ойрхон байгаагаар нь хуулах хөрс бага байх нөхцөлийг харж сонголт хийдэг.
Ерөнхийдөө хүдрийн биетүүд нь хэлбэр хэмжээгээрээ судал хэлбэрийн тогтоцтой, хүдрийн цул болон давхарга маягийн тогтоцтой байдлаар оршиж байдаг. Энд хүдрийн тогтоц болон давхаргын зузаан зэрэг нь ашигт малтмалыг олборлох аргыг сонгоход нөлөөлдөг.
Уурхайчдын ажил бол хүдрийн биет болон чулуулгийг олборлон буталж, газрын гүнээс гадаргуу руу гаргах явдал байдаг.
Олборлолт явуулах дарааллын эхний шат нь хүдэр ба чулуулгийг өрөмдөх ажил байдаг. Өрөмдсөн эдгээр цооногт тэсрэх бодис хийж дэлбэлэн, хүдрийг бутлан нураана Орчин үед уурхайн олборлолтод цахилгаан-гидравлик хийн дугуйт дизель хөдөлгүүртэй өрөмдлөгийн төхөөрөмжийг хүдэр олборлох чиглэлийн дагуу богино нүх өрөмдөх байдлаар ашиглах болж байна. Хүдэр ба чулуулгийг нураахад шаардагдах богино хэмжээний цооног гаргах, чулуулгийг мөлгөржүүлэх, өрөмдлөгийн ажиллагааг хялбар урагшлуу-лахад эдгээрийг ашиглаж байна. Энэхүү өрөмдлөгийн төхөөрөмж нь гол төлөв өрөмдлөгийн мөргөцгийг 3-4 м (10-13 fееt) орчим урттай цооног өрөмдөж цооногийн нурангийг улам урагшлуулдаг байна..
олборлолтод одоо ч гэсэн түгээмэл хэрэглэж байна.
Өрөмдсөн цооногууд бэлэн болоход тэсэлгээний баг тэдгээрийг тэсрэх дэлбэрэх бодисоор цэнэглэж, тэсэлгээнд бэлтгэдэг. Ерөнхийдөө Nitroglycerina dynamite ба ammonium-nitrate тэсэлгээ гэсэн 2 төрлийн тэсрэх бодис байдаг. Аmmonium-nitrate ба шатахууны (fuel oil) холимгийг ANFO (an acronym for ammonium nitrate) гэнэ. Уурхайд үүнийг голдуу хэрэглэдэг. Эдгээр нь өндөр чадалтай тэсрэх бодисоор цэнэглэсэн буюу тэслүүрийн утас, тэслэгч төхөөргөөр тоноглогдсон байдаг. Тэсрэх дэлбэрэх бодисыг зөөх зөөврийн жижиг АNFO тээвэрлэгчээс, тусгай зориулалтын хийн хөтлүүртэй тээврийн хэрэгсэл хүртэл бэлтгэн тавьсан байдаг.
Уурхайн ажлын мөргөцөгт их хэмжээний тэсэлгээний ажил хийхдээ газрын гадаргуугаас цахилгаанаар цэнэг өгдөг бөгөөд энэ тохиолдолд уурхайн бүх ажилчдыг газрын гүнээс заавал гаргах шаардлагатай. Үүний дараа дэлбэрэлтээс гарах утаа, шороо, тоосыг агааржуулалтын системээр бүрэн хөөж гаргаж, аюулгүй ажиллагааг хангасны дараа газрын гүн дэх дараагийн ажлын мөргөцөг рүү орохыг зөвшөөрдөг.
Тэсрэх дэлбэрэх бодисоор хүдэр болон чулуулгийг нэгэнт тэсэлж, эвдэж, нурааж буулгасан бол тэдгээрийг бэлтгэсэн хүдэр гэж нэрлэнэ. Эдгээр нурангыг газрын гадаргуу руу төмөр замын болон бусад тээврийн хэрэгслээр зөөж гаргахыг ачих, тээвэрлэх үйл явц хэмээн нэрлэдэг. Олон янзын ачигч болон тээвэрлэгчийг далд уурхайд авч ажиллуулах боломжтой байдаг.
LHD(load-haul-dump) машин нь хамгийн өргөн хэрэглэгддэг ачих тээвэрлэх төхөөрөмж юм. Эдгээр резинен таталттай машин нь хэмжээгээрээ нилээн жижиг ажлын дугуйтай, маш бага 0,4 метр куб (14 cubic feet) - ийн шанаганы даацын багтаамжтайгаас эхлээд, нэлээн том ажлын дугуйтай маш том 6 метр куб (14 cubic feet)-ийн шанаганы даацын багтаамжтай байдаг. LHD машинууд нь дизель болон цахилгаан хөдөлгүүрээр ажилладаг.
Нэгэнт олборлолт явагдсаны дараа мөргөцгийн үүсгэсэн хоосон орон зайг уулын ажлын горимд нөлөөлөхгүйгээр хажуугийн хүдрийн хаягдал чулуулаг болон бусад материалаар эргүүлэн бөглөх хэрэгтэй. Мөн далд уурхайн нарийн ширхэгтэй бусад хаягдал чулуулгаар бөглөхөөс гадна газрын гадаргуугаас элс чулуу авчирч бөглөж болно. Түүнчлэн нэгэнт олборлосон хажуу залгаа уурхайгаас авсан хаягдлыг, цемент зэрэг бэхжүүлэх зүйлтэй хольж холимог материал болгон бөглөдөг нь нийтлэг байдаг. Уурхайн олборлолтын хугацаанд бүрэн олборлолт явагдсан мөргөцөгт маш хурдан бөглөөс хийх шаардлагатай.
Төмөр замтай уурхайд хүдрийг уурхайн ажлын янз бүрийн төвшинд ачихад зориулж бэлтгэсэн чулуулаг болон хүдрийг төмөр замын машин болон бусад тээвэрлэх машинд татаж оруулахыг хүдэр татах үйл явц гэх буюу машин төхөөрөмжийг нь хүдрийн машинууд гэж тус тус нэрлэдэг. Энд татагч, трамбай, өргөгч, өөрөө буулгагч тэвштэй тэргэнцэр бүхий цахилгаан болон дизель зүтгүүрүүд байдаг. Зүтгүүрийн өөрөө буулгагч тэвшнүүд нь янз бүрийн багтаамжтай байх бөгөөд 20 тн даацтай хүртэл байдаг.
Ерөнхийдөө  практик амьдралд газрын гүн дэх бутлах станцид томоор хавчин буюу эргэлдэн бутлах томоохон хэмжээний бутлуур суурилуулж өгдөг. Энэ хүдэр бутлах хэсэг нь ихэвчлэн 15 см (6 inches)-ээс бага байна Хүдэр бутлуурын дор байрлах том сав буюу хаягдал орох орон зайн хэсэг рүү унаж байдаг. Эндээс тэр нь далд уурхайн ёроолд байрлах ачааллах хайрцгийг хүдрээр хангаж байдаг.
Ихэнхдээ хүдрийг газрын гадаргуу руу гаргах тээврийн хэрэгсэл нь өргөх төхөөрөмж буюу өөрөө хөнтөрч асгадаг вагонетка буюу тэргэнцэр байдаг. Энд өөрөө буулгагч шанага буюу утгуурууд байдаг бөгөөд ихэвчлэн дээш өргөхөд шаардлагатай нийт чадлыг багасгахын тулд хоёр тусдаа тэнцвэр бүхий хөтлүүртэй өргөх төхөөрөмжөөр тоноглогдсон байдаг. Өөрөөр хэлбэл доошилж байгаа хоосон тэргэнцэр болон өргөгдөж байгаа ачаатай тэргэнцэр хоёрын жинг тэнцүүлэх шаардлагатай байдаг. Өргөх төхөөрөмж 3 ба 20 тонноос дээш даацын ачаа өргөх чадвартай ган буюу хөнгөн жингийн хайлшаар бүтээгдсэн байдаг. Тэдгээрийг хүдрийн нэвтрэлтийн суурь дах ачаалах хайрцагнаас хүдрээр дүүргэж өгдөг.
Уурхайн үйлдвэрлэл явуулах төвийг мөргөцөг гэнэ. Энд хамгийн- анхны хүдэр нураалт болдог.
Уурхайчдын аюулгүй байдлыг хангах үүднээс уурхайн олборлолтын аргыг сонгоход онцгой анхаардаг төдийгүй тэдний ажлын байр, талбар дээр харуул хамгаалалт зэргийг чанд мөрдөх хэрэгтэй. Сул шороо нь байнгын буюу санаандгүй тохиолдлоор ихээхэн аюул агуулж байдаг. Мөргөцөг рүү уурхайчин ормогцоо дээвэр буюу ар тал болон эргэн тойрноо маш анхааралтай шалгах ба дээрээс унаж болох сул чулуу материал байвал аваарын хэрэгслээр зайлуулах хэрэгтэй.
Нэлээд өндөр мөргөцгийн дээгүүр бэхэлгээ хийх боломжгүй, зөв биш хэлбэртэй хүдрийн биетийг олборлоход орон зайг чигжих аргыг хэрэглэх нь тохиромжтой. Хүдрийн үе бүрийг олборлосны дараа үүссэн орон зай болгоныг чигждэг учраас энэ арга нь зардал ихтэй байдаг.
Хямд өртөгтэй гол арга нь агааржуулалтын буюу нээлттэй цооногийн арга байдаг. Цул, том, зөв хэлбэртэй, эгц уналттай хүдрийн биетийг олборлоход энэ арга илүү тохиромжтой. Хүдэр ба хажуугийн чулуулаг нь хатуу байдаг тул мөргөцгийн бэхэлгээгүй хүдрийг олборлох чадвартай байдаг. Мөн энэ аргаар хүдрийн агуулах ба хүдэр ачихад зориулагдсан догол малталт хийх нь уурхайн томоохон хонгилыг ухаж гаргахад нэн тохиромжтой.
Мөргөцгийг олборлох хосолсон аргатай энэ систем нь хүдрийн биетийг том диаметртэй цооногоор (15 см) 60 метрийн (200feet) урттай өрөмдөж олборлолтыг явуулдаг. Ердийн тэсэлгээний цооногийн цэвэрлэгээг зарим үед илүү үр өгөөжтэй өөр аргаар орлуулан хийдэг болсон.
Хар тугалга, цайрын Мississippi төрлийн ордууд болон нүүрс, үнсэн хужир давс гэх мэтийн нарийн, хэвтээ, налуу уналттай томоохон хүдрийн биетийг олборлоход камеран баганат аргыг ихэвчлэн хэрэглэдэг. Том орон зай болон камер буюу хоргоноос хүдэр олборлодог бөгөөд хоргонуудын хооронд байх багануудыг давхраар (тэлүүрээр) бэхэлнэ. Эдгээр багана нь уурхайн олборлолтын ажил бүрэн дуусч хаахад тэндээ үлддэг бөгөөд тэдгээрийг дахин сэргээдэггүй.
Shrinkage буюу хүхээглэх олборлолт нь нилээн уян хатан олборлолтын нэг бөгөөд нарийн хэвт хүдрийн биетийг хуулалт хийхэд тулгуур бэхэлгээ хийхгүйгээр олборлоход зориулагдсан байдаг. Хуулалт хэвтээ дараалсан үеүдтэй хүдрийн биетүүд нь ойролцоогоор 3 м (10 feet) өндөртэй мөргөцгийн уртын дагуу олборлодог бөгөөд тулгуур хийж олборлодог огтлох болон дүүргэх аргатай төстөй байдаг. Штрекийн босоо улын дагуу 7,5 м (25feet.) зай бүрд байх хүдэр ачихад зориулагдсан догол малталтаас хүдрийг малтаж гаргана. Дараагийн хүдэр авалтын ажлыг явуулах ул талбайг бэлтгэхийн тулд хангалттай хэмжээний хүдрийг үлдээдэг. Энэ нь нарийн сайн төлөвлөлт ба зохицуулалт хийхийг шаарддаг.
Хүдрийн биетийг хэд хэдэн дэд төвшингээр олборлох технологи байдаг. Хүдрийн биетийн олборлолтыг дээд талаас нь эхэлдэг. Дэд төвшин бүрээс цагираган цуваагаар өрөмдөж тэсэлнэ. Тэслэлт бүрийн дараа буталсан хүдрийг гаргаж авна.