-Танд Уншигчдынхаа өмнөөс энэ өдрийн мэндийг хүргэе. Та монголынхоо хөрсөн дээр суулгахаар зорьж яваа шинжлэх ухааны талаар ерөнхий ойлголт өгөхгүй юу?

-Баярлалаа. Уул уурхайн салбарт хажуугийн тогтворжилт гэхээсээ илүү геотехникийн судалгаагаар бараг уурхайн хохирол, аюулыг үнэлж манайхан буруу яриад байна. Барилгын геотехникийн ойлголт нь ойлгомжтой, өндөр барилгын суурийг бэлдэх судалгаа юм. Тэгэхээр уул уурхайн салбарын хувьд уурхайн хажуугийн геотехник гэж ярихгүй, хажуугийн тогтворжилт, овоолгын хажуугийн тогтворжилт, хаягдлын далангийн тогтворжилт, далд уурхайн босоо гол ам, хэвтээ малталтуудын тогтворжилт гэсэн ойлголт байх юм. Хажуугийн тогтворжилт гэдэг нь залуу шинжлэх ухаан. Энэ нь газрын хэвлийтэй үйл ажиллагаа явуулдаг бүх салбаруудад хамаатай.

Жишээ нь, Бенгамын зэсийн уурхайд гулсалт, нуралт үүсээд газрын гадаргаасаа ёроол хүртлээ усанд идэгдсэн юм шиг болж, улмаар хаагдсан. Үүнийг нөхөн сэргээхэд ихээхэн цаг хугацаа, мөнгө хөрөнгө зарцуулагддаг. Тухайн уурхайн хувьд эрсдэлээ тооцдог учраас хөрөнгө мөнгөтэй байсан тул хохиролоо маш богино хугацаанд нөхөн сэргээгээд, үйл ажиллагаагаа богино хугацаанд сэргээсэн байдаг.

Гэтэл манай уул уурхайн нөхцөлд дотоодын компаниудад ийм аюул нүүрлэвэл хаахаас өөр аргагүй болно. Тэгэхээр нөөцийн иж бүрэн ашиглалт гэдэг зүйл дуусна. Жишээ нь, Эрдэнэтийн уурхай Бенгамын зэсийн уурхай шиг асуудалд орвол энэ том уурхай хаагдаж, монголын эдийн засаг бодит утгаараа хямрана.

Тэгэхээр ийм том хохирол, аюул, эрсдэлийг үнэлдэг ганц шинжлэх ухаан бол "хажуугийн тогтворжилт”. Энэ үнэлгээ, дүгнэлтээр хохирол, эрсдэлийг үнэлдэг. Уурхайг иж бүрэн ашиглах хэрэгцээ шаардлагаар энэ шинжлэх ухаан гарч ирсэн гэж болно. Учир нь 19-20-р зуунд энгийн нөхцөлтэйгээр уул уурхайн салбарын олборлолт, ашиглалт явагдаж байтал уурхай гүн болох тусам хажуу хана нурах, гулсах, ёроол руугаа орц, гарцыг хаах зэрэг эрсдэлийг урьдчилан харах үүднээс хажуугийн тогтворжилт гэдэг ойлголт бий болсон юм.

-Геотехник гэх мэт бусад андуурагдаад байгаа тэр шинжлэх ухаануудыг ялгаж салгаж тайлбарлавал?

-Геотехник гээд байгаа нь хажуугийн тогтворжилтын үнэлгээ, үр дүн, шинжилгээний үр дүнг гаргадаг өгөгдөл шинжлэх ухаан юм. Геофизик, гидрогеологи, геологи, геотехник гэх мэт нь залуу шинжлэх ухаан болох "Хажуугийн тогтворжилт”-ын өгөгдөл буюу суурь материал бүрдүүлэх цогц үйл ажиллагаа юм. Уул уурхайн "хажуугийн тогтворжилт”-ыг хүмүүст зөвөөр ойлгуулбал, ямар үед хохирол амсах вэ, хэчнээн хэмжээний хохирол гарах вэ, эрсдэл юу байх вэ зэргийг мөнгөөр тооцоолохоос гадна аюул гэдгээр нь ойлгодог болно. Хажуугийн тогтворжилтын үнэлгээ, шинжилгээний үр дүнгээр нөлөөллийг нь олох арга замыг хайх ёстой.

Харин геотехник нь зөвхөн уурхайн хагарал хаагуур үүссэн байна, гүний ус нь хаана байна, ан цавууд яаж үүссэн байна гэдгийг гаргана. Энэхүү инженерийн геологийн өгөгдөл дээр тулгуурлаад тухайн ордод хохирол үүсэх эрсдэл хэдэн хувьтай байна, уурхайн аль хэсэг нь тогтвортой байна, тогтворгүй байна, аль хэсэгт гулсалт, нуралт үүсэх магадлалтай вэ гэдгийг гаргаж ирэх нь хажуугийн тогтворжилт юм.

-Энэ бүх эрсдэлээ мөнгөн дүнгээр тооцоод анхнаасаа төсөвтөө суулгаж өгөх ёстой юу?

-Жишээ нь, нэг уурхайн орц, гарцынх нь замыг хаалаа гэхэд тэрийг буцааж сэргээх зардал нь шууд утгаараа хохирол. Дээр нь уурхайн хэрэглэгчийн, өөрөөр хэлбэл, бүтээгдэхүүн цаг хугацаандаа очоогүйгээс үүсэх хохирол гарна. Ашиглалттын технологийн мэргэжил яагаад энэ зуунд эрэлттэй байна вэ гэвэл зарим ордыг эрсдэлгүй ашиглах тал дээр дутуу ойлголттой хүмүүс заавал ашиглалтын технологиос хамаарахгүйгээр эцсийн бүтээгдэхүүн гаргаж болно гэсэн өрөөсгөл ойлголттой холбоотой. Мөн манайхан цогц байдлаар ажиллахын оронд геологичдын холбоо, ил, далд уурхайн инженерүүдийн холбоо, баяжуулалтын холбоо, менежментийн холбоо гэх мэтээр зориудаар салгаад юу ч биш болгож байна. Монголын уул уурхайн салбарын хөгжихгүй байгаа бас нэг шалтгаан энэ. Нуруугаа харалцах бус хоорондоо уялдаж ажиллах нь чухал.

Гол нь мэргэжилтнүүдээ бэлтгээд, хооронд нь уялдуулаад, хамгийн гол нь үүсч буй бэрхшээлтэй асуудлаа шийдэж чадаж байж бид хөгжинө. Лиценз өгөөд, ухаад явж байтал гэнэт хүндрэл гарангуут яахаа мэддэггүй бол энэ бол хохирол. Тиймээс энэ хохирлыг урьдчилан тооцож төсөвтөө суулгах нь асуудлыг шийдвэрлэх арга зам болно.

-Энэ тэргүүлэх салбараа хөгжүүлэхийн тулд, улсын эдийн засагт илүү нэмэртэй байхын тулд таныхаар нэн түрүүнд төрөөс юу хийх шаардлагатай юм бэ. Товчхон хэлж өгөөч?

-Зах зээл, экспорт гээд л бөөн мөнгө яриад л байдаг, гэтэл тэр мөнгө нь бодит байдал дээр бус цаасан дээр хэрэгждэг. Тэгвэл тэр мөнгийг нь бодит байдал дээр яаж олох вэ гэхээр уул уурхайн салбарт байгаа бүх хүндрэл бэрхшээлтэй асуудлуудаа эхэлж цэгцлэх хэрэгтэй. Үүний тулд боловсон хүчнээ бэлдэх шаардлагатай, дэлхийн жишигт хүртэл нь. Ямар нэгэн асуудал гарахад түүнийг газар дээр нь шийдвэрлэх чадвартай инженерүүдийн баг ажиллаж байх ёстой. Дээр нь эрдэмтэн, судлаач нар болон үйл ажиллагаа явуулж байгаа уул уурхайн компаниуд гэсэн ийм гурвалсан оролцоогоор уул уурхайн салбарыг хөгжүүлнэ. Үүний нэг жишээ нь, хажуугийн тогтворжилт.

-Хажуугийн тогтворжилтыг хэрэгжүүлдэг Монгол компани бий юу?

-ШУТИС-ийн Геологи, уул уурхайн сургуулийн Уул уурхайн салбарын Уурхайн зураг төслийн төвийн баг хамт олон "Эрдэнэтийн ордын баруун хойд хэсгийн хажуугийн тогтворжилтын судалгаа” төслийг гэрээгээр хийсэн. Үүгээр монголд анхны төсөл судалгааны ажил бодитоор хэрэгжиж байгаа юм. Энэ нь тухайн үйл ажиллагаа явуулж байгаа компаниудад зөв ойлголт өгөх эхний жишээ юм. Дараа нь нүүрсний уурхай, бусад шороон ордууд, үндсэн ордууд дээр судалгааны ажлаа үргэлжлүүлж явна. Бид ерөнхийдөө шороон орд, энгийн ордуудаа ашиглаад дуусч байна. Цаашид үндсэн орд буюу ашиглахад маш хүнд нөхцөлтэй орд газрууд руу орно. Үүнд уурхайн геотехник, хажуугийн тогтворжилт гэдэг ухагдахуун маш их нөлөө үзүүлнэ.

-Эрдэнэтэд хийсэн судалгаанаасаа товч дурьдаж болох уу?

-Эрдэнэтийн уурхай 905-р түвшин хүртэл ашиглана гэж байгаа бол гулсалт, нуралт үүсчихсэн. Гэтэл дахиад доошоо 300 метр гүнзгийрэхэд энэ асуудал улам хүндэрнэ биз дээ. Бага дээр нь энэ судалгааг хийгээд эрсдэл, хохирлоос урьдчилан сэргийлэх арга замаа хайж олж чадах юм бол хохирол нь багасна гэсэн үг. 300 метр гэдэг нь Монгол Улсыг дахиад олон жил тэжээх нөөц шүү дээ.

-Манайд үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа гадаадын хөрөнгө оруулалттай томоохон компаниуд хажуугийн тогтворжилтын үнэлгээ, шинжилгээ хийдэг болов уу?

-Жишээ нь, Оюутолгой дэлхийн жишгээр бүх юмаа өөрсдөө хийж байгаа ч гулсалт нуралт үүссэн шүү дээ. Энэ яаж байна вэ гэхээр, хэдийгээр Монголын Засгийн газартай гэрээ хийсэн боловч хөрс хуулалтын ажил багатай, эгц хананууд бий болгоод маш хурдан хугацаанд монголын их баялгийг гаргахын тулд хажуугийн тогтворжилтын үнэлгээгээ зөрчсөнөөс үүссэн асуудал. Уг нь хажуугийн тогтворжилтын үнэлгээн дээр хохирол эрсдэлээ харж байгаа боловч бага зардлаар богино хугацаанд ашиглах гэж ийм байдалд хүрч байна. Өөрөөр хэлбэл, Бороо голд их хугацаатай гэрээ хийгээд богино хугацаанд гүйцээж дуусгасан шиг. Оюутолгойд ажиллаж байгаа монгол геотехникчид практикаар л хажуугийн тогтворжилтыг мэдлэг олж авч байгаа. Гэвч тэд шийдвэр гаргах түвшинд хүрээгүй учир бас дутагдалтай бөгөөд Монгол талаасаа цензур тавьж чадахгүй байгаа юм. Манайхан өгөгдлийн баазыг л бүрдүүлж өгч байна.

-Хажуугийн тогтворжилтыг Монголдоо суурьшуулахын тулд боловсон хүчний эрэлт бий болно. Үүнийг яаж шийдвэл зохилтой вэ?

-Цаашид ашиглахад хүндрэлтэй ордууд  гарах учраас бид монголын хөрсөн дээр энэ асуудлыг буулгах нь зөв. Ингэхдээ монголын Засгийн газарт ашигтай, хохиролгүй байлгах үүднээс ийм судалгаа хийх чадвартай мэргэжилтэн, боловсон хүчнээ бэлдэх ёстой. Үүний тулд зэрэг хамгаалаад ирсэн эрдэмтэн судлаачиддаа боломж олгох  хэрэгтэй. Энэ талаар сургалтын хөтөлбөр гаргаад, лаборатори байгуулж, судалгаа шинжилгээнд тулгуурласан төсөл судалгааны ажлуудыг хүндэрсэн уурхайнууд дээр хэрэгжүүлээд ирвэл уул уурхайн салбарын хөгжил хурдацтай явагдана. Мөн бэрхшээлтэй асуудлуудаа шийдэх чадвартай болно. Гаднаас операторууд оруулж ирж, гадагшаа валютаа урсгалгүй, дотоодынхоо оюуны капиталыг зөв зохистой ашиглаж чадвал салбар хөгжинө.

Мөн лаборатори байхгүй учраас үүнийг дагаад валют гадагшаа урсаж байна. Дээжээс улбаалаад монголын нууц задарч байгааг ч зогсоох хэрэгтэй. Мөн дээжээ дагаад баялаг гараад явчихаж байна шүү дээ. Энийг бид зогсоохын тулд олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн лабораторийг байгуулаад стандартыг нь оруулж ирж мөрддөг болох хэрэгтэй.

Манай улсын хөгжлийн тулгуур нь уул уурхайн салбар гэдгийг бүгд хүлээн зөвшөөрч байна. Тэгвэл энэ салбартаа монголын Засгийн газар хөрөнгө оруулах цаг нь ирсэн. Ингэхдээ эрдэмтэн судлаач нараасаа эхлэх хэрэгтэй. Эхлээд үнэмшилтэй судалгаа хийгээд, дараа нь инновациа хийх ёстой юм.

-Энэ талаар тодорхой жишээ болсон орон байна уу?

-Бид энэ шинжлэх ухаанаас үндсэндээ 20 жил хоцорч яваа улс. Жишээлбэл, Мексик 20-р зуунд хөгжлийн тэргүүлэх салбараа уул уурхай гээд ухаад байдаг, ухаад байдаг. Нэг өдөр ашигт малтмалын үнэ шалдаа буутал унахад Мексик модоо барих шахсан. Яг тэр үед нь тус улсын Засгийн газар уул уурхайн чиглэлийн эрдэмтэн судлаач нартаа төр засгаасаа хөрөнгө оруулалт хийгээд "маш хурдан хугацаанд асуудлыг шийдээд хямралаас авраадах” гэсэн байдаг. Ингээд одоо болтол энэ улс эдийн засгийн хямралд өртдөггүй дэлхийд уул уурхайн салбараараа эхний 10-т ороод явж байна.

–Боловсон хүчнийг бэлдэх хэрэгтэй гэж байна. Эхний ээлжийнх нь бэлэн болоход хэдий хэр хугацаа шаардагдах бол?

-Бакалаврын зэрэг олгох гэвэл 4 жил, мөн ахисан түвшний сургалтууд дээр ахиулж үзэх ёстой. Яагаад гэвэл энэ шинжлэх ухаан нь маш олон шинжлэх ухааныг агуулдаг учраас суралцах, мэдлэг олж авах хамрах хүрээ нь их өргөн. Зэрэг олгох түвшинд ойролцоогоор 8 жил юм. Насан туршийн сургалт хэрэгтэй. Учир нь уурхайг нээхээс эхлээд хаах хүртэл энэ асуудал дагаад оршиж байдаг.

Манайхан одоо гарч буй олон хохирлын талаар яриад л байна. Тэгвэл хажуугийн тогтворжилтын үнэлгээ шинжилгээ хийгээгүйгээс үүдэж түүнээс ч илүү их хохирол амсах эрсдэл бий. Жишээ нь, Багануурын уурхайн дотоод овоолгын хөрсний чулуулагтай нээсэн нүүрсээ гулсаж даруулж байгаа юм байна. Тэгэхээр станцад нийлүүлэх нүүрсний хэмжээ буурвал яах билээ. Улаанбаатарт нийлүүлэх байсан нөөц нүүрс нь хөрсөндөө дарагдчихсан байвал ид өвлийн хүйтэнд станц түлшгүй болж дүүргүүд хөлдөхийг байг гэхгүй. Ардаа ийм том том хохирол дагуулдаг тул үүнээс урьдчилан сэргийлж, түвшин судалгааны ажил хийж, хохирол эрсдэлээс уурхайнуудыг хамгаалахаас гадна Монгол Улсын хөгжлийн тулгуур болсон салбарыг, эдийн засагтай холбоотой хөшүүргүүдийг сэргийлж чадна.

-Жижиг уурхайнууд энэ эрсдэлээс сэргийлэхийн тулд хөрөнгө мөнгөн дээр асуудалтай л байх болов уу? Тэдэнд өөр боломж бий юу?

-Үнэлгээ, шинжилгээ хийгээгүй, эрсдэлээ бүрэн дааж гарах чадваргүй бол хаахаас өөр аргагүй. Манай нэг харамсалтай зүйл бол маш олон лицензүүд авсан компаниуд дампуурсан. Учир нь энэ хүндрэлүүд гарч ирэхэд дааж гарч чадалгүй хаяад явсан байгаа юм. Харин чадвартайнууд нь тухайн уурхайгаа ашиглаж чадахгүй болохоороо хаяад, дахиад А лиценз аваад өөр газрыг сэндийчдэг. 4 зүг 8 зовхист хамаг газрыг ингээд сэндийчээд хаячихсан байгаа.

-Хариуцлагын тогтолцоо гэж манайд бий. Тэгэхээр энэ талаар та ямар байр суурьтай явдаг вэ?

-Хариуцлагатай уул уурхай байгаагүй учраас, хуулинд суулгаж өгөөгүй учраас өлийн оготны нүх шиг болж байгаа юм. Төр засагт уул уурхайн бодлого байхгүй байна. Үүний гол шалтгаан нь Уул уурхайн хууль, дүрэм журам баталдаг, мөн хэрэгжүүлдэг газар, агентлагуудын толгой дээр байгаа мэргэжлийн бус хүмүүс юм. Мэргэжлийн гэдэг нь диплом авсан хүн биш. Мэргэжилдээ туршлагатай, хэтийн төлвөө харж чаддаг, стратеги бодлого явуулж чаддаг хүмүүс удирдах албан тушаалд байхгүй учраас уул уурхайн оновчтой бодлого гараагүй.

Тиймээс Монголын Уул уурхайн салбарыг "хөгжүүлээгүй” гэсэн хариуцлага тооцох систем оруулах хэрэгтэй. Боловсрол дээр нь ч, үйл ажиллагаа явуулж байгаад нь ч, хяналт тавьж байгаад нь ч, хууль дүрэм баталж байгаад нь ч харицлагын систем байх ёстой. Тэрийг шалгуураар хэмжинэ. Гарын үсэг зурж, тамга дарж байгаа нь ч тэр шалгуураа мэддэг, хариуцлагаа үүрэх чадвартай мэргэжилтэн, эрдэмтэн, судлаач хүн байвал зүгээр болов уу.

Уул уурхайн салбар хөгжсөн орнуудыг харахад бодлого, хууль, дүрэм журам боловсруулдаг, баталдаг хүмүүс нь дандаа туршлагатай мэргэжилтэн, эсвэл судлаач эрдэмтэн хүмүүс байдаг.

Тэгэхээр ТЭЗҮ, уурхайн тайлан, төлөвлөгөө, тендер зэрэгт жишээ нь хажуугийн тогтворжилтын шинжилгээний үнэлгээг гаргадаг ганц үзүүлэлтээр нь цензур тавьж болж байгаа юм. Ингэхдээ "та нарын үйл ажиллагааг боомилох гэж байгаа юм биш, хохирол эрсдэлээс аврах үүднээс” гэдгийг ойлгуулах нь чухал. Хажуугийн тогтворжилтын дэлхийн нийтийн стандартыг бүх хууль дүрмэнд суулгаж өгвөл хохирол эрсдэлийг багасгах нэг механизм нь энэ болох юм. Үүнд бүх шатны нэгж субъект хариуцлага хүлээх учиртай. Ингэж байж хариуцлагатай уул уурхайн систем бүрэлдэн тогтоно.

-Уурхайн эзэд хажуугийн тогтворжилтыг хэр дэмжих бол? Урьд нь болоод ирсэн юм гэдэг хандлага гарах болов уу?

-Энэ талаар компаниудын удирдлагуудад сургалт зөвлөмж өгч эрсдэлийн үед хэрхэн шуурхай арга хэмжээ авч асуудлаас хурдан хугацаанд гарах арга замыг зааж өгч болно. Хууль, дүрэмдээ хажуугийн тогтворжилтыг тусгаж батлаад, энэ шалгуураар та нар тайлангаа өгөх ёстой, хэрэв нийцэхгүй бол үйл ажиллагааг чинь зогсооно гэх л хэрэгтэй.

Одоо үед юм болгон дээр улстөрждөг болж. Улс төр ороод ирэхээр яг бодлого боловсруулж, шийдвэр гаргах хүмүүс нь хэчнээн сайн мэргэжилтэн байгаад ч алдаа гаргадаг. Тэр алдааг нь засахын тулд тухайн салбарын мэддэг чаддаг, судлаач хүмүүсийн саналыг суулгаж байх нь зөв. Эс бөгөөс нэг талаас нь хараад баталчихдаг, цоорхой гарч ирнэ. Дотоодынх нь ашиг сонирхолтой хүмүүс нь үүнийг ашиглана. Гадаадынхан бол бүр илүү ашигладаг.

-Шинэ мэдээлэлтэй, шинэлэг саналтай, сонирхолтой ярилцлага өгсөн танд баярлалаа. Амжилт хүсье.

-Баярлалаа.

Я.Хулан