Эзэнт гүрнүүд зөвхөн зэрлэгүүдийн довтолгоо буюу дотоодын дайнаас болж мөхдөггүй. Судалгаанаас үзэхэд эртний хөгжилтэй зарим соёл иргэншил агаарын бохирдол, ой модоо огтолсон, хөрсний чанар муудсан гэх мэт экологийн асуудлаас болж, газрын хөрснөөс арчигджээ.

ХҮРЛИЙН ҮЕИЙН ГАЗАР ТАРИАЛАНЧИД

Ирландын нутаг дэвсгэрээс олдсон амьтдын яс, үлдэгдэлд шинжилгээ хийсэн олон улсын эрдэмтэд ийм дүгнэлтэд хүрсэн байна. Тухайлбал, хөрсөн дэх биохимийн мөчлөг бүр хүрлийн үед буюу 3000 жилийн тэртээд алдагдсан гэнэ. Ясан дахь 15N буюу азотын изотоп хэтэрсэн нь экосистемд хүний оролцоог гэрчилнэ. Хүрлийн сүүл үед энэ бодисын хөрсөн дэх агууламж огцом өссөн бөгөөд хэзээ ч анхны хэмжээндээ буцаж очоогүй байна. Онгон байгальд азот хөрсөнд хуримтлагдах боловч тэндээс байнга гадагшилдаг тул тэнцвэрээ хадгалдаг. Гэтэл эртний газар тариаланчид ой модыг огтлон цэвэрлэж, тариалангийн талбай, малын бэлчээр болгосон нь уг тэнцвэрийг алдагдуулснаар ирландын хөрсний экосистемийг бүрэн өөрчилжээ. Эрдэмтдийн ярьснаар ийм дүгнэлтийг дэлхийн бусад бүсэд мөн адил хийж болно. Өөрөөр хэлбэл хүмүүс урьд төсөөлж байснаас нэлээд эрт байгалийг өөртөө зохицуулан өөрчилж эхэлсэн аж.

МАЙЯ ИНДИАНЧУУДЫН УСТГАСАН ОЙ

Америк, Канадын судлаачид биохимийн мөчлөг алдагдаж, улмаар хөрсний агууламж ядуурсан явдал Майя Индианчуудын соёл иргэншил мөхөх шалтгаан болсон гэж үзэж байна. Мексикийн өмнөд нутгийн Чичинканаб, Сальпетен, Итцан нууруудын ёроолоос авсан органик үлдвэрт шинжилгээ хийсэн байна. Улмаар Майячуудын тосгод том хот болон өргөжих явцдаа их хэмжээний ой огтолж, тариалан эрхэлсэн нь хөрсний чанарыг муутгасан гэж дүгнэв. Эрдэнэ шиш гэх ургамал тариалсан хөрс сэргэхгүй байсан учир хуучин талбайг хаяж, шинэ газар мод огтолсоор ойг сүйтгэсэн бололтой. Модгүй хөрс эвдэрч, зарим микро элемент устжээ. Ийм нөхөгдөшгүй өөрчлөлт майячуудын газрыг үржил шимгүй болгож, өлсгөлөн ба улс төрийн хямрал авчирсан байна. Манай эриний IX зуунд Майячуудын олонх хот улсыг иргэд нь орхин нүүсэн тул эзгүйрсэн түүхтэй.

АМЬТДЫН ОРОНД ХҮН ЧУЛУУ

Пасхи арал дээр дээрхтэй төсөөтэй үйл явц өрнөжээ. Ой модыг ихээр огтолсны улмаас хөрс нь салхи, бороонд элэгдсэнийг хөрснөөс угаагдсан металлын ионы хэмжээнээс харж болно. Хор уршиг нь төдөлгүй мэдэгдэж, хүнсэнд хэрэглэдэг ойн ургамал болон ургац эрс буурав. Газрын шувуу бүрэн алга болсон ба далайн шувуу гурав дахин хорогджээ. Нөөцийн дутагдал омгуудын хооронд дайн дэгдээж, нийгмийн ялгарал илт нэмэгдсэн байна. Арал дээр моаи хэмээн хүн чулуу олширсон боловч хүн ам нь олноороо үрэгджээ. Энд үлдсэн барилгын суурь болон хөрсийг судалж үзэхэд хүмүүс арал дээр суурьшиж эхлэх үед хоосон цөл бус халуун бүсийн ой, бутаар бүрхэгдсэн байжээ. Манай эриний 900 оноос ойг цэвэрлэж эхэлсэн агаад XX зуун гэхэд 48 төрлийн ургамал үлдсэнээс хамгийн өндөр нь хоёр метрээс давахгүй байв. Жаред Даймон "Уналт: Зарим нь нийгмийг хөгжүүлдэг атал зарим нь яагаад сүйрүүлдэг вэ” номондоо "арлынханд гаднын дайсан байгаагүй. Учир нь тэд тусгаарлагдаж, хэнтэй ч харилцдаггүй байсан” гэж бичсэн. Түүнчлэн тухайн үед уур амьсгалын томоохон өөрчлөлт гараагүй. Иймээс маои соёлын сүйрэл нь цэвэр экологийн гамшиг бөгөөд арлын оршин суугчид өөрсдөө буруутай гэж дүгнэсэн байна.

НОГООН АРЛЫГ СҮЙТГЭСЭН НЬ

Х зуунд Гринландыг эзлэн сууршсан викингүүд байгалийн нөөцийг ухаалаг бусаар зарцуулснаас мөхлөө ойртуулсан юм. Эрик хааны үр удам уур амьсгалын өөрчлөлтийн улмаас арлыг орхиж одсон гэж үздэг. 986 онд Викингүүд Гринландад хөл тавихад Европын дундаж температур харьцангуй өндөр байв. Дөрвөн зуун жилийн дараа бага мөстлөгийн эрин гэх цаг үе тохиож, хүн ам нь өлсгөлөнд нэрвэгдэн бөөнөөрөө үхэж үрэгджээ. Гэвч 2015 онд арлын мөсний дээжийг шинжилсэн америкийн эрдэмтэд X-XIII зууны үед тэр бүсэд ямар ч дулаарал болоогүйг нотлов. XIV зуунд Викингүүд арлаас явахад аравдугаар зуунд байсан шиг хүйтэн хэвээр байжээ. Иймээс уур амьсгалын огцом өөрчлөлтийн тухай онол бодит байдалд нийцэхгүй. Ж.Даймоны бичсэнээр дайнч скандинавчууд хэд хэдэн шалтгаанаар азгүйтсэний дотор байгалийн баялагт хэт хэрэглээний үүднээс хандсан явдал орно. Нуурын ёроолын бөөгнөрлийг судалж үзэхэд викингүүд ойг шатааж бэлчээр болгосны дээр барилга, түлшинд модыг их хэмжээгээр ашигласан аж. Ургамлын бүрхүүлээ алдсан хөрс доройтжээ. Гринланд дахь скандинав гаралтай иргэд бүрэн алга болсон агаад олонх нь дайн тулаан, өлсгөлөнд амь үрэгдэж, үлдсэн нь дүрвэн одсон байна.

БҮГДИЙГ ЗАСАХ БОЛОМЖТОЙ ЮУ

Дээр дурдсан экологийн асуудлууд соёл иргэншилд үхлийн аюултай боловч хүмүүс өөрчлөгдөж буй нөхцөл байдалд зохицохыг хүсэхгүй байна. Даймон мөн үед Гринландад амьдарч байсан инуитуудыг викингүүдтэй харьцуулжээ. Тэд орон гэрээ цас мөсөөр барьж, далайн нохойны өөх шатааж дулаацахын хамт годуу загас болон далайн амьтдаар хүнс хийдэг байв. Зоо археологичдын үзэж буйгаар нил мөрний хөндийд ан амьтан устаж үгүй болох үед нутгийн хүмүүс тариа буудайг хүнсэнд түлхүү ашиглаж орчиндоо зохицож чадсан байна. Калифорни, сан Паоулу, Бристолийн их сургуулийн эрдэмтэд сүүлийн 4000 жилд эртний Египетэд амьдарч байсан 37 төрлийн сүүн тэжээлтнээс өнөө үед дөнгөж долоо нь хадгалагдан үлджээ хэмээн дүгнэсэн байна. Нил мөрний сав газрын экологийн систем маш тогтворгүй учир эвдэхэд хялбар. Нэг, хоёр төрөл зүйлийн амьтан устахад л экологийн шинэ сүйрэл авчирж болзошгүй гэж анхааруулсан байна.