АСУУЛТ №1: ЛИЦЕНЗИЙГ ХУДАЛДАЖ БОЛОХ УУ

Энд юун түрүүнд Монголын Засгийн газарт хариуцлага, залгамж чанар гээч зүйл байгаа эсэх тухай асуудал хөндөгдөнө. Мардай бол стратегийн ач холбогдолтой орд. 2007 онд анх тодорхойлж, УИХ-аас баталгаажуулсан Стратегийн анхны 15 ордын нэг. Уг жагсаалтад Мардай, Гурванбулаг, Дорнодын гэсэн ураны гурван орд багтсан байдаг. Тиймээс "Эрдэнэс Монгол”-ын харъяанд Мардайн ордыг түшиглэсэн "Эрдэнэс Мардай” гэдэг ч юм уу, нэр бүхий аж ахуйн нэгж байгуулж, түүнийхээ 49 хувь дээр олон улсын зах зээлд хувьцаа гаргаж хөрөнгө босгоно уу гэхээс лицензийг шууд худалдан борлуулах тухай яриа үүсэх учиргүй юм. Өөрөөр хэлбэл, Засгийн газар Мардайн орд газрын лицензийг худалдвал Ашигт малтмалын тухай болон холбогдох бусад хууль тогтоомжийг зөрчихөөс гадна урьд өмнөх Засгийн газар, УИХ-аас гаргасан шийдвэрүүдийг үгүйсгэсэн хэрэг болно.

Хуульд буцаж үйлчлэх тухай ойлголт байдаггүй. Гэтэл 2007 онд Стратегийн орд газрын жагсаалт батлахдаа Канадын "Хан ресурс”-ын 58 хувь, Монгол, ОХУ-ын тус бүр 21 хувийн эзэмшилтэйгээр байгуулагдан, үйл ажиллагаагаа нэгэнт эхэлчихсэн "Төв Азийн уран”-ы эзэмшлийн Дорнодын орд газрыг оруулсан байдаг. Улмаар улсын төсвөөр эрэл хайгуул хийсэн орд газруудын 51 хувийг Монголын төр эзэмших ёстой гэсэн хуулийн заалтын дагуу оросуудаас найм, "Хан Ресурс”-ээс 22 хувийг нь Монгол Улс өөртөө шилжүүлэн авсан. Ингэснээрээ "Хан ресурс”-ыг хохироох, улмаар Арбитрын шүүхэд ялагдах эхлэл тавигдсан билээ. Гэхдээ энэ хэрэг нэгэнт шийдэгдэж, Монгол Улс ялагдсанаас хойш Стратегийн ордын талаар баримтлах зарчмаа хадгалах л ёстой.

АСУУЛТ 2. МАРДАЙД ХЯТАДУУД ОРЖ ИРЭХ ҮҮ

            Ойрын хугацаанд Мардайн орд дээр олборлолт явагдах нь тодорхой. Тэгвэл "Хан ресурс”-ын өрийг дарсан гуравдагч этгээд нь хэн байх вэ. Дээрх лицензийг олон улсад нээлттэй худалдвал БНХАУ-ын Үндэсний цөмийн корпораци худалдаж авах магадлал илүү өндөр.

Яагаад гэвэл Канадын "Хан ресурс” нь гурван улсын хамтарсан "Төв Азийн уран” компанийн хөрөнгө оруулагч байхдаа өөрийн эзэмшлийн 58 хувь дээр ОХУ-ын "Атомредметзолото”, БНХАУ-ын Үндэсний цөмийн корпорацийг үнэ хаялцуулж, улмаар Хятадын компанид хувьцаагаа шилжүүлэхийг завдаж байсан юм. Компанийн бас нэгэн хувьцаа эзэмшигч болох "Атомредметзолото” хувьцаа нэг бүрийг 0.65 канад доллараар авах санал тавихад Хятадын компани бараг 30 хувиар илүү буюу 0.95 канад доллар санал болгосон байдаг. Өөрөөр хэлбэл, хятадууд Монголын ураны төлөө бусдаас илүүг төлж чадна.

Тэгээд ч Хятадын Үндэсний цөмийн корпораци энэ талаар аль хэдийнэ яриа хэлэлцээр хийгээд эхэлсэн. Тус корпорацийн албан ёсны цахим хуудсанд "Монгол улсад ураны уурхай ажиллуулах хувь нийлүүлсэн компанийн харилцаатай уялдуулан тус улсын Засгийн газрын төлөөлөгчидтэй өнгөрсөн жил хэлэлцээр хийлээ. Манай групп одоог хүртэл хариу ирэхийг хүлээсээр байна" гэсэн нь үүний нотолгоо юм.

АСУУЛТ 3. ГУРАВДАГЧ ХӨРШИЙН ТУХАЙ ОЙЛГОЛТ ЗАМХРАХ УУ

Хоёр том хөршийн дунд хавчуулагдан оршдог бидний хэдхэн монголчууд сүүлийн хэдэн жил гадаад бодлогодоо "Гуравдагч хөрш" гэх ойлголтыг оруулж ирсэн. Харин хойд, урд хоёр хөрш маань гуравдагч хөрш болгоныг шахан гаргахыг хүсдэг. Нэг талаас гуравдагч орныг оруулж ирэхийн тулд хамаг байдгаа дэлхийн жишгээс хямд үнэ, уян хатан нөхцөлтэйгөөр өгөх Монгол Улсын сонирхол, нөгөө талаас Монгол Улсад орж ирсэн гуравдагчуудыг ямар ч үнээр хамаагүй шахан зайлуулахыг хүсдэг их хөршүүдийн бодлого нийлээд барууны компаниудыг баяжуулах суурийг бүрдүүлж байна гэлтэй.

"Хан ресурс” мэтийн компаниуд гуравдагч гүрний нэрийг гул барин орж ирж ашигт малтмалын лиценз болон бусад чухал бизнест орж ирэхэд хятадууд оруулсан хөрөнгөнөөс нь 2-3 дахин өндөр үнэ санал болгон худалдаж аваад явуулна. Алдаа хийснээ ойлгосон ч манай эрх баригчид АНУ юм уу, Канадын компанийг оруулж ирэхээс татгалзаж чадалгүй дахиад л ңэг чухал баялгаа найр тавин өгнө гэсэн циклээр энэ наймаа үргэлжилнэ. Тэгвэл энэ удаа ч гуравдагчийг оруулж ирэх бодлого үргэлжилж чадахгүйд хүрч мэднэ. "Хан ресурс” анх Арбитрын шүүхэд хандахдаа Монгол Улсын Засгийн газраас 350 сая ам.доллар нэхэмжилсэн. Энэ нь явцын дунд 100 сая ам.доллар болж буурсан байдаг. Гэтэл сүүлд Сангийн сайд асан Б.Болор тэргүүтэй төлөөлөгчид очиж хэлэлцээр хийгээд 70 сая ам.доллар болгосон. Арбитрын шүүхийн хамгийн гол онцлог нь "Давж заалдана” гэсэн ойлголт байдаггүй. Тиймээс "Хан ресурс” гэдийгээд л байхад бид хүссэн хүсээгүй 100 сая ам.долларыг алдангитай нь хамт төлөх л байсан. Гэтэл буулт хийж, 3? сая ам.доллараасаа сайн дураараа татгалзсан нь хачин. Өөрөөр хэлбэл, гуравдагч хөрш энэхүү ордоос татгалзаж, хятадуудад найр тавих башир арга хэрэглэсэн байх гэж хардах бүрэн үндэслэлтэй юм.

Уран бол нэг талаар ашигт малтмал боловч нөгөө талаар старатегийн асар чухал ач холбогдолтой түүхий эд болдог учир хэн дуртайд нь худалдчихдаггүй. Дэлхий дээр уран олборлох, боловсруулах чадвартай 10 гаруйхан улс л бий. Асуудал хэрхэн өрнөж, Мардайн ураны ордод аль улсын ямар аж ахуйн нэгж орж ирэхийг цаг хугацаа харуулах биз ээ.       

С.Алдар